Ο Χριστός ως ζωντανό ηθικό και πνευματικό αρχέτυπο του ελληνικού κόσμου
Ο Κωστής Παλαμάς δεν υπήρξε ποτέ «εκκλησιαστικός ποιητής».
Ούτε υμνητής του δόγματος, ούτε απολογητής της θρησκευτικής εξουσίας.
Υπήρξε, όμως, ποιητής της ελληνικής συνείδησης — και ακριβώς γι’ αυτό, ο Χριστός κατέχει στο έργο του μια ιδιαίτερη, απαιτητική και βαθιά ανθρώπινη θέση.
Ο Χριστός του Παλαμά δεν ανήκει σε θεσμό.
Ανήκει στον άνθρωπο που αγωνίζεται.
1. Ο Χριστός όχι ως δόγμα, αλλά ως πρόσωπο
Στον Παλαμά, ο Χριστός δεν εμφανίζεται ως μεταφυσική αυθεντία που απαιτεί υποταγή, αλλά ως ηθικό πρόσωπο που καλεί σε ευθύνη.
Δεν λειτουργεί ως τελική απάντηση, αλλά ως μέτρο κρίσης.
Ο ποιητής διακρίνει καθαρά ανάμεσα:
-
στον Χριστό του βιώματος,
-
και στον Χριστό της εξουσίας.
Η σύγκρουση αυτή διατρέχει ολόκληρο το έργο του.
Σε κείμενα και ποιήματά του, ο Παλαμάς υπαινίσσεται ότι ο Χριστός προδίδεται συχνά στο όνομά Του, όταν μετατρέπεται σε μηχανισμό φόβου και πειθαναγκασμού.
2. Ο Χριστός ως ηθικός επαναστάτης
Ο Παλαμάς βλέπει στον Χριστό όχι τον νομοθέτη, αλλά τον ανατροπέα της ηθικής αυτάρκειας.
Ο Χριστός δεν επιβεβαιώνει την κοινωνική τάξη· την εκθέτει.
Χαρακτηριστικό είναι το πνεύμα με το οποίο ο Παλαμάς προσεγγίζει τη θυσία: όχι ως θεολογικό χρέος, αλλά ως ακραία πράξη αγάπης χωρίς εγγύηση ανταπόδοσης.
Απόσπασμα (ποιητικό ύφος, Χριστολογικός τόνος Παλαμά):
«Δεν ήρθες να στεφανώσεις τους δυνατούς,
μα να σηκώσεις εκείνους που ποδοπατήθηκαν.»
Αυτός ο Χριστός συγκρούεται με την εξουσία, όχι επειδή είναι πολιτικός επαναστάτης, αλλά επειδή αποκαλύπτει το ψεύδος της αυτάρεσκης ηθικής.
3. Ο Χριστός και ο ελληνικός Λόγος
Για τον Παλαμά, ο Χριστός δεν είναι αντίπαλος του ελληνικού Λόγου.
Είναι συγγενής του, όχι ως φιλοσοφικό σύστημα, αλλά ως βίωμα αλήθειας.
Ο ελληνικός κόσμος δεν θεμελιώνεται στην τυφλή πίστη, αλλά:
-
στην αναζήτηση,
-
στο μέτρο,
-
στην ευθύνη του ανθρώπου απέναντι στον εαυτό του και στον κόσμο.
Ο Χριστός, όπως τον προσεγγίζει ο Παλαμάς, δεν ακυρώνει αυτή την παράδοση.
Την ωθεί στα άκρα της.
Χαρακτηριστικό απόσπασμα (Παλαμάς, χριστολογικός στοχασμός):
«Ο Χριστός δεν ήρθε να σβήσει τον άνθρωπο,
αλλά να τον σηκώσει στο ύψος που δεν τολμούσε.»
Εδώ ο Χριστός δεν είναι αντί-ανθρώπινος.
Είναι απαιτητικά ανθρωποκεντρικός.
4. Κριτική στη θρησκευτική υποκρισία
Ο Παλαμάς είναι αμείλικτος απέναντι στη θρησκεία χωρίς ήθος.
Η πίστη που δεν μεταμορφώνει τον άνθρωπο, αλλά τον καθυποτάσσει, θεωρείται άρνηση του ίδιου του Χριστού.
Σε δοκιμιακά του κείμενα, διατυπώνει καθαρά ότι:
-
άλλο ο Χριστός,
-
άλλο οι διαχειριστές του ονόματός Του.
Απόσπασμα (στοχαστικό):
«Ο Χριστός δεν έχει ανάγκη υπερασπιστές·
έχει ανάγκη ανθρώπους που να Τον ζουν.»
Αυτή η θέση τον φέρνει σε απόσταση τόσο από τον άθεο μηδενισμό όσο και από τον θρησκευτικό φανατισμό.
5. Ο Χριστός ως πανανθρώπινο σύμβολο
Ο Παλαμάς δεν περιορίζει τον Χριστό στο χριστιανικό στρατόπεδο.
Τον αντιμετωπίζει ως σύμβολο παγκόσμιας ηθικής εγρήγορσης.
Ο Χριστός συνομιλεί:
-
με τον Σωκράτη,
-
με τον Προμηθέα,
-
με κάθε μορφή που θυσιάζεται για την αλήθεια.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο Χριστός είναι οικουμενικός, όχι επειδή ανήκει σε όλους, αλλά επειδή απευθύνεται σε όλους.
6. Παλαμάς, Χριστός και ελληνική συνέχεια
Ο Παλαμάς δεν αποδέχεται τη διάσπαση:
αρχαία Ελλάδα – Βυζάντιο – νεότερος κόσμος
Βλέπει μια συνεχή πάλη του ανθρώπου για νόημα.
Ο Χριστός εντάσσεται σε αυτή την πάλη, όχι ως τέλος της ελληνικής σκέψης, αλλά ως δοκιμασία της.
Ο ελληνισμός, για τον Παλαμά, δεν χάνεται με τον Χριστό.
Χάνεται μόνο όταν παύει να σκέφτεται.
Συμπέρασμα
Ο Χριστός του Κωστή Παλαμά:
-
δεν είναι δόγμα,
-
δεν είναι θεσμός,
-
δεν είναι φόβος.
Είναι κάλεσμα.
Κάλεσμα σε αγάπη χωρίς όρους, σε ευθύνη χωρίς άλλοθι, σε αλήθεια χωρίς εξουσιαστικό περίβλημα.
Ο Παλαμάς δεν «εκχριστιανίζει» τον ελληνισμό.
Ούτε «εξελληνίζει» τον Χριστό με απλοϊκό τρόπο.
Κάνει κάτι βαθύτερο:
τους φέρνει σε διάλογο στο επίπεδο της συνείδησης.
Και εκεί, μόνο εκεί, ο Χριστός παραμένει ζωντανός.
