Εισαγωγή: Το Αιώνιο Ερώτημα του «Ύψιστου»

Από τα βάθη της Μεσοποταμίας έως τις κορυφές του Ολύμπου και τις σελίδες της Παλαιάς Διαθήκης, επανέρχεται αδιάκοπα το ίδιο αρχέγονο ερώτημα: ποιος είναι ο Θεός ο Ύψιστος; Όλες οι αρχαίες παραδόσεις μαρτυρούν την ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος, που κυβερνά, ρυθμίζει και συντονίζει τις κατώτερες θεϊκές δυνάμεις. Ο «βασιλεύς των θεών» δεν είναι απλώς μία θεότητα ανάμεσα σε άλλες· είναι το σύμβολο της κοσμικής ενότητας, της δικαιοσύνης και της τάξης που στηρίζει το σύμπαν.

Η συγκριτική θεολογία αποκαλύπτει πως αυτή η ιδέα του «Θεού των Θεών» δεν ανήκει αποκλειστικά σε έναν πολιτισμό ή μία θρησκεία· αποτελεί καθολικό αρχέτυπο που επαναλαμβάνεται με διαφορετικά ονόματα: Μαρδούκ, El Elyon, Ύψιστος Ζεύς, Ιεχωβά, Θεός Πατήρ. Όλα δείχνουν προς μία πρωταρχική μορφή του Ουράνιου Νου, του «Ἕνος» που κυβερνά τα πάντα.

Η Μεσοποταμία και ο Θεός Μαρδούκ

Η απαρχή της ιδέας του Ύψιστου Θεού ανιχνεύεται ήδη στη Μεσοποταμία. Ο Μαρδούκ, θεός της Βαβυλώνας, ανυψώθηκε στην κορυφή του θεϊκού συμβουλίου των Anunnaki, ύστερα από τον κοσμικό αγώνα του εναντίον του δράκοντα Tiamat, συμβόλου του αρχέγονου χάους. Η νίκη του δεν ήταν απλώς στρατιωτική· ήταν κοσμική: ο Μαρδούκ έγινε ο δημιουργός της τάξης, ο νομοθέτης του ουρανού και της γης.

Στο βαβυλωνιακό έπος Enuma Elish, διακηρύσσεται:

«Κανείς από τους θεούς δεν θα υπερβεί τη δόξα του· το όνομά του θα είναι κύριος όλων των θεών».

Το σχετικό χωρίο (Πίνακας IV, στ. 1–34) περιγράφει:

«Οι θεοί, οι Ανούνακι, συγκεντρώθηκαν.
Υψώθηκε ο Μαρδούκ και έλαβε το σκήπτρο, το θρόνο και το στέμμα.
Του έδωσαν την εξουσία επί των Μοιρών.
Ονομάστηκε ‘βασιλεύς των θεών του ουρανού και της γης’.»

Εδώ βλέπουμε καθαρά: υπάρχει «συνέλευση θεών», και μέσα σε αυτήν ο Μαρδούκ αναδεικνύεται ως «Ὑψιστος», δηλαδή ως ο υπέρτατος άρχων.

Οι Ανούνακι, η παλαιά συνέλευση των θεών, αποδίδουν στον Μαρδούκ τον ύψιστο τίτλο:

γίνεται «βασιλεὺς τῶν θεῶν»·
αποκτά εξουσία επί των Μοιρών·
ανακηρύσσεται ο θεός της Δικαιοσύνης και της Ουράνιας Τάξης.

Αυτό το μοτίβο – ένας θεός που υπερισχύει και ανακηρύσσεται «Ὑψιστος» εντός μιας θεϊκής συνέλευσης – προϋπάρχει σαφώς του καναανιτικού El Elyon και, κατ’ επέκταση, της βιβλικής αφήγησης. Επομένως, ο Μαρδούκ αποτελεί την αρχαιότερη γνωστή μορφή του «Θεού του Υψίστου», και το μοτίβο αυτό μεταβιβάζεται, με πολιτισμικές μεταμορφώσεις, στη Δύση.

Ο El Elyon στην Κανάαν

Στην προ-ισραηλιτική θρησκεία της Κανάαν, ο τίτλος El Elyon («Θεός Ύψιστος») ανήκε στον El, τον πατέρα των θεών και δημιουργό του κόσμου. Ο El προεδρεύει σε ένα συμβούλιο θεών (bene elohim) και διατηρεί ρόλο πατρικής εξουσίας, σοφίας και κοσμικής δικαιοσύνης — χαρακτηριστικά απόλυτα αντίστοιχα με εκείνα του Μαρδoύκ.

Όταν η εβραϊκή παράδοση εισήλθε στο καναανιτικό περιβάλλον, ο τίτλος El Elyon ενσωματώθηκε και ταυτίστηκε σταδιακά με τον Yahweh, ο οποίος ανυψώθηκε ως μοναδικός και απόλυτος Θεός, υπεράνω όλων των άλλων θεών. Έτσι, ο πολυθεϊστικός τίτλος του «Υψίστου» μετασχηματίστηκε σε μονοθεϊστική ομολογία, χωρίς όμως να χάνει το κοσμικό του υπόβαθρο.

Στην εβραϊκή Βίβλο, ο Ψαλμός 82 μας δίνει την εικόνα του El Elyon:

«Ὁ Θεὸς ἔστη ἐν συναγωγῇ θεῶν·
ἐν μέσῳ δὲ θεοὺς διακρινεῖ. […]
Ἐγὼ εἶπα· Θεοί ἐστε,
καὶ υἱοὶ Ὑψίστου πάντες·
ὑμεῖς δὲ ὡς ἄνθρωποι ἀποθνήσκετε,
καὶ ὡς εἷς τῶν ἀρχόντων πίπτετε.»

Το μοτίβο είναι το ίδιο:

υπάρχει «συνέλευση θεών»·
ο Ύψιστος Θεός στέκεται εν μέσω αυτών·
οι άλλοι θεοί κρίνεται ότι έχουν περιορισμένη εξουσία.

Η εικόνα είναι ταυτόσημη με τη μεσοποταμιακή: ένας υπέρτατος θεός προεδρεύει σε συνέλευση θεών. Μόνο που στους Ισραηλίτες, με την πάροδο του χρόνου, οι θεοί του συμβουλίου υποβιβάζονται σε αγγέλους ή δαιμόνια, και ο Γιαχβέ ταυτίζεται πλήρως με τον El Elyon.

Η Ελληνιστική Interpretatio και ο Δίας Ύψιστος

Για τους Έλληνες, η ιδέα ενός «θεού των θεών» ήταν απόλυτα οικεία. Ο Δίας είναι ο βασιλεύς του Ολύμπου, ο προστάτης της Θέμιδος (θείας δικαιοσύνης) και της τάξης του κόσμου. Στην ελληνιστική εποχή, η λατρεία του Διὸς Ὑψίστου (Ύψιστος Ζεύς) εξαπλώθηκε σε όλη τη Μεσόγειο. Στην επιγραφή των Δελφών, στην Αθήνα, στη Μικρά Ασία και στην Αλεξάνδρεια, ο τίτλος αυτός συνοδεύει τη μορφή ενός καθολικού Δία, υπεράνω κάθε εθνικής θεότητας.

Όταν λοιπόν οι Έλληνες γνώρισαν τον τίτλο Θεός Ὕψιστος από τους Ιουδαίους ή τους Καναανίτες, τον ταύτισαν φυσικά με τον δικό τους Δία. Μέσω της interpretatio graeca, ο El Elyon θεωρήθηκε ισοδύναμος του Ύψιστος Ζεύς· ο Θεός των Ουρανών ήταν ο ίδιος, με διαφορετικό όνομα και παράδοση.

Η ενοποιητική αυτή θεώρηση δεν ήταν απλή συγκριτική ταύτιση, αλλά φιλοσοφική αναγνώριση της ενότητας του θείου. Ο Ζεύς Ύψιστος δεν αντιπροσώπευε πλέον μόνο τον ελληνικό θεό των κεραυνών, αλλά την κοσμική νομοθετική αρχή, τον Νου που διευθύνει την ουράνια και επίγεια τάξη.

Ο Δίας και ο Μαρδούκ: η κοινή ταυτότητα

Οι αρχαίοι συγγραφείς (όπως ο Βηρωσσός) ήδη ταύτιζαν τον Μαρδούκ με τον Δία. Ο πλανήτης Δίας (Ζέδεκ στα εβραϊκά) ανήκε στον Μαρδούκ στη Μεσοποταμία και στον Δία στην Ελλάδα. Και οι δύο ήταν:

βασιλείς των θεών,
θεοί της Δικαιοσύνης,
κυρίαρχοι της ουράνιας τάξης,
«Ὑψιστοι» σε θεϊκό συμβούλιο.

Εδώ βλέπουμε ότι η εικόνα του El Elyon λειτουργεί ως γέφυρα: από τον Μαρδούκ της Βαβυλώνας στον Δία της Ελλάδας, περνώντας μέσα από τον καναανιτικό El.

Από τον Πολυθεϊσμό στη Μονοθεϊκή Ενότητα

Παρά τις φαινομενικές διαφορές, η έννοια του «Θεού των Θεών» φανερώνει έναν βαθύ εσωτερικό μονισμό μέσα στον πολυθεϊσμό. Οι αρχαίοι δεν έβλεπαν τους θεούς ως ανταγωνιστές, αλλά ως εκφάνσεις του Ενός Νου, του υπέρτατου Δημιουργού. Ο Μαρδούκ, ο El Elyon και ο Zeus Ύψιστος αντιπροσωπεύουν διαφορετικές πολιτισμικές εκφράσεις του ίδιου θεολογικού αρχέτυπου: του Θεού που ορίζει την κοσμική δικαιοσύνη, που ενοποιεί τον Ουρανό και τη Γη και που φέρνει τάξη στο χάος.

Η βιβλική εξέλιξη δεν κατήργησε αυτό το αρχέτυπο· απλώς το επανερμήνευσε μέσα από το πρίσμα του απολυτού Θεού, ο οποίος περιλαμβάνει μέσα του όλη την εξουσία και σοφία των παλαιότερων θεών.

Συμπέρασμα: Ο Ύψιστος ως Αιώνιο Αρχέτυπο

Ο «Θεός των Θεών» είναι η διαχρονική φανέρωση του Ενός μέσα στους Πολλούς. Από το βαβυλωνιακό συμβούλιο των Anunnaki έως το συμβούλιο του Ολύμπου και τις ουράνιες δυνάμεις της Βίβλου, η ίδια αρχή επανέρχεται: ένας Θεός-Βασιλέας, θεμελιωτής της Τάξης, του Νόμου και της Δικαιοσύνης.

Αυτός ο Θεός είναι ο Μαρδούκ των Βαβυλωνίων, ο El Elyon των Καναανιτών, ο Ύψιστος Ζεύς των Ελλήνων· ο Πατέρας του κόσμου, ο Νοητός Ουρανός που κυβερνά τα πάντα μέσα στην Αρμονία του Λόγου.

Κάθε πολιτισμός Τον είδε με διαφορετικά μάτια, αλλά όλοι μίλησαν για τον ίδιο Ουράνιο Νου — τον Θεό των Θεών, που αποκαλύπτεται μέσα από τη Δικαιοσύνη, τη Σοφία και το Φως.

Ο Θεός των Θεών: Η Αποκάλυψη του Ύψιστου μέσα από τη συγκριτική θεολογία