Από τον Βίνκελμαν στον Σικελιανό
Υπάρχουν φράσεις που, χωρίς να ανήκουν σε κανέναν, αντηχούν μέσα στους αιώνες σαν πνευματικά αξιώματα. Μία απ’ αυτές είναι η περίφημη ρήση:
«Για να γίνει κάποιος άνθρωπος, πρέπει πρώτα να γίνει Έλληνας.»
Αποδίδεται πότε στον Γερμανό ιστορικό της τέχνης Γιόχαν Γιόαχιμ Βίνκελμαν, πότε στον φιλόσοφο Νικολάι Μπερντιάεφ, μα στην ουσία ανήκει σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ψυχή, που είδε στον Ελληνισμό το μέτρο του ανθρώπου και το πρότυπο του κάλλους. Η φράση δεν είναι ρητορική υπερβολή, αλλά περιγράφει μια βαθύτερη πνευματική αλήθεια: πως η ανθρωπότητα καθίσταται εαυτήν μόνο όταν προσλάβει το ελληνικό φως — την ισορροπία του Λόγου, του Κάλλους και της Ελευθερίας.
1. Ο Βίνκελμαν και η ανακάλυψη του ελληνικού μέτρου
Ο Johann Joachim Winckelmann (1717–1768) υπήρξε ο πρώτος που θεμελίωσε θεωρητικά την έννοια του «Ελληνικού ιδεώδους». Στο έργο του Gedanken über die Nachahmung der griechischen Werke in der Malerei und Bildhauerkunst (1755), διακήρυξε ότι η μόνη οδός προς τη μεγαλοσύνη και την ανθρωπιά είναι η μίμηση των Ελλήνων.
Γράφει:
«Ο μόνος τρόπος να γίνουμε μεγάλοι, αν όχι ανυπέρβλητοι, είναι να μιμηθούμε τους αρχαίους, και προ πάντων τους Έλληνες.»
Στο πνεύμα αυτής της διακήρυξης εδράζεται η μετέπειτα φράση «Για να γίνει κάποιος άνθρωπος, πρέπει πρώτα να γίνει Έλληνας». Ο Βίνκελμαν δεν εννοούσε μια φυλετική ή εθνική ταυτότητα, αλλά μια πνευματική στάση: ο Έλληνας είναι αυτός που ζει εν αρμονία με τον κόσμο, που το κάλλος του σώματος και η ευγένεια της ψυχής είναι όψεις της ίδιας ουσίας.
Για τον Βίνκελμαν, οι Έλληνες είχαν επιτύχει αυτό που η Ευρώπη είχε χάσει — τη γαλήνια μεγαλοπρέπεια (edle Einfalt und stille Größe)· μια τέχνη και μια ζωή που αναδίδουν απλότητα, μέτρο και πνευματική ηρεμία. Έτσι, ο Ελληνισμός δεν είναι απλώς εποχή του παρελθόντος, αλλά αρχετυπικό πρότυπο του Ανθρώπου.
2. Από τον Βίνκελμαν στον Γκαίτε και τον Σίλλερ: η αισθητική παιδεία του ανθρώπου
Ο Γκαίτε, μαθητής και θαυμαστής του Βίνκελμαν, είδε στην Ελλάδα το ιδανικό της ολότητας του όντος. Στα Maximen und Reflexionen έγραψε:
«Η επιστροφή στους Έλληνες είναι επιστροφή στην ανθρωπιά.»
Για τον Γκαίτε, ο “Έλληνας” δεν είναι εθνικός τύπος αλλά ψυχική κατάσταση: ο άνθρωπος που αγαπά το φως, τη συμμετρία, το κάλλος και τη δημιουργία. Μέσα σ’ αυτή τη στάση, ο άνθρωπος συμφιλιώνεται με τη φύση και τον εαυτό του, αποκτώντας την εσωτερική ενότητα που ο χριστιανικός μεσαιωνισμός είχε διαρρήξει.
Ο Φρίντριχ Σίλλερ, στο περίφημο έργο του Περί αισθητικής αγωγής του ανθρώπου (1795), έδειξε πώς αυτή η «ελληνική αρμονία» είναι και η μόνη οδός προς την πραγματική ελευθερία. Ο άνθρωπος γίνεται ελεύθερος μόνο όταν η λογική και το αίσθημα, ο νους και το σώμα, συμφιλιωθούν σε μια αισθητική ενότητα — πράγμα που είχαν κατορθώσει οι Έλληνες.
Έτσι, από τον Βίνκελμαν έως τον Σίλλερ, η φράση «να γίνει κάποιος Έλληνας» σημαίνει να γίνει άνθρωπος ολόκληρος, να ανακτήσει τη χαμένη του ολότητα.
3. Ο Νίτσε και η επιστροφή στον ελληνικό ήλιο
Ο Φρίντριχ Νίτσε επανέφερε το ελληνικό ιδεώδες στο προσκήνιο, όχι ως νοσταλγία, αλλά ως αντίδοτο στη σύγχρονη ασθένεια του ανθρώπου. Στο Γέννηση της Τραγωδίας (1872), περιέγραψε τον Έλληνα ως τον άνθρωπο που ισορροπεί ανάμεσα στο Απολλώνιο φως και το Διονυσιακό βάθος — τη μορφή και το πάθος, τη λογική και το ένστικτο.
Για τον Νίτσε, ο Ευρωπαίος του 19ου αιώνα είχε χάσει αυτή την ισορροπία και είχε μετατραπεί σε «τεμαχισμένο ον», σκλαβωμένο σε μια υπερβολικά διανοητική και ηθικιστική κουλτούρα. Η σωτηρία, λοιπόν, θα ερχόταν μόνο μέσα από μια επιστροφή στον Έλληνα, δηλαδή στον άνθρωπο που ζει ολοκληρωμένα, που αγαπά τη ζωή και το κάλλος χωρίς ενοχή.
Έτσι, η φράση «να γίνει κάποιος Έλληνας» στον Νίτσε σημαίνει να επανασυνδεθεί με την αθωότητα του Είναι.
4. Ο Σικελιανός: Ο Έλληνας ως Θεάνθρωπος
Ο Άγγελος Σικελιανός είναι εκείνος που έδωσε στην ιδέα την πνευματική της ολοκλήρωση. Στην «Δελφική Ιδέα» του, ο Έλληνας δεν είναι απλώς αισθητικός τύπος ή πολιτισμικό πρότυπο· είναι ιερό αρχέτυπο, ο Θεάνθρωπος.
Γράφει:
«Ο Ελληνισμός είναι το Πνεύμα που κάνει τον άνθρωπο άνθρωπο.»
Στον Σικελιανό, το ελληνικό δεν είναι παρελθόν αλλά αιώνιο παρόν, μια ζώσα δύναμη που καλεί κάθε άνθρωπο να μετέχει στο φως της καθολικής συνείδησης. Το «να γίνεις Έλληνας» σημαίνει να αφυπνίσεις μέσα σου τον Λόγο του Κάλλους, την κοσμική αρμονία όπου ο άνθρωπος και το θείο συναντώνται.
Ο Σικελιανός γεφυρώνει έτσι τον Βίνκελμαν και τον Πλάτωνα, τον Νίτσε και τον Χριστό, φτάνοντας στην κορυφαία διατύπωση του ελληνικού ιδεώδους: η ανθρωπότητα ως θέωση.
5. Ο Μπερντιάεφ και ο Ελληνισμός ως καθολικό πνεύμα
Τέλος, ο Νικολάι Μπερντιάεφ, ο Ρώσος φιλόσοφος του πνεύματος, αν και δεν είπε τη φράση αυτολεξεί, της έδωσε θεολογικό περιεχόμενο. Έγραψε ότι η Ορθοδοξία είναι συνέχεια του ελληνικού πνεύματος, και ότι χωρίς τον Ελληνισμό ο Χριστιανισμός θα είχε μείνει κλειστός σε μια ανατολική μυστικοπάθεια, χωρίς καθολικότητα.
Για τον Μπερντιάεφ, το «να γίνει κάποιος Έλληνας» σημαίνει να αναγνωρίσει μέσα του το φως του Λόγου, την καθολική διάνοια που ενώνει τον άνθρωπο με τον Θεό. Ο Ελληνισμός, λοιπόν, δεν είναι απλώς πολιτισμός, αλλά πνευματικό όργανο της ανθρωπότητας.
6. Ο Έλληνας ως παγκόσμιο πρόσωπο
Από τον Βίνκελμαν ως τον Σικελιανό, η έννοια του «Έλληνα» μεταμορφώθηκε από αισθητικό πρότυπο σε οντολογικό αρχέτυπο. Ο Έλληνας είναι ο άνθρωπος του μέτρου, της ενότητας και του φωτός. Δεν ανήκει σε έθνος, αλλά σε κατάσταση συνειδήσεως.
Ο Winckelmann μίλησε για το σώμα και την τέχνη,
ο Schiller για την ψυχή και την παιδεία,
ο Nietzsche για τη βούληση και το πάθος,
ο Σικελιανός για το πνεύμα και τη θέωση.
Όλοι μαζί συγκλίνουν σε μία διαπίστωση:
Ο Έλληνας είναι το καθολικό πρόσωπο του Ανθρώπου.
7. Συμπέρασμα: το ελληνικό φως ως οδός ανθρωποποίησης
Η φράση «Για να γίνει κάποιος άνθρωπος, πρέπει πρώτα να γίνει Έλληνας» εκφράζει την πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν είναι δεδομένος — γίνεται. Και γίνεται άνθρωπος όταν ανυψωθεί στην αρμονία του Ελληνικού Πνεύματος, όπου η ψυχή είναι φως και ο νους καθρέφτης του θείου.
Στο τέλος, η φράση δεν μιλά για καταγωγή αλλά για μετουσίωση. Ο Έλληνας δεν γεννιέται· αναδύεται μέσα από την καλλιέργεια του φωτός. Και εκεί, στο άχρονο κέντρο της ψυχής, όπου ο Λόγος και το Κάλλος ταυτίζονται, ο άνθρωπος γίνεται αυτό που πάντα ήταν προορισμένος να είναι:Ένας Έλληνας του Πνεύματος, δηλαδή ένας αληθινός Άνθρωπος.
