Εισαγωγή

Η σχέση του Πλάτωνα με την ποίηση αποτελεί ένα από τα πολυπλοκότερα και πλέον συζητημένα ζητήματα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Η ποίηση ήταν βαθιά ενσωματωμένη στον ελληνικό πολιτισμό: υπήρξε η πρωταρχική παιδευτική δύναμη, ο φορέας των μύθων, των αξιών και της κοσμολογίας. Ωστόσο, ο Πλάτων, ο οποίος έζησε σε μια εποχή κρίσης του παραδοσιακού μύθου, επιχειρεί να αναθεωρήσει ριζικά τον ρόλο της ποιητικής παραγωγής στη διαμόρφωση της ψυχής και της πολιτικής κοινότητας.

Στο παρόν άρθρο εξετάζουμε συστηματικά την πλατωνική κριτική προς τους ποιητές, με κεντρικό άξονα το χωρίο 377e–378e της Πολιτείας, όπου ο Σωκράτης (μέσω του Πλάτωνα) υποστηρίζει ότι η παραποιημένη παρουσίαση των θεών από τους ποιητές δρα διαβρωτικά στην ψυχή των νέων και υποσκάπτει την ορθή έννοια του θείου.

Θα αναλύσουμε:

1. Τις βασικές αρχές της πλατωνικής κριτικής στην ποίηση.

2. Το κρίσιμο χωρίο 377e–378e με παράθεση στα αρχαία και μετάφραση.

3. Σχετικά χωρία από Πολιτεία, Ίωνα, Φαίδρο και Νόμους.

4. Τη φιλοσοφική βάση της αντίθεσης ανάμεσα σε μύθο και αλήθεια.

5. Τις συνέπειες για την παιδεία, την ψυχή και την πολιτική τάξη.

6. Τις κυριότερες κριτικές που ασκήθηκαν στους αιώνες για την πλατωνική λογοκρισία.

Στόχος είναι η καθαρά ακαδημαϊκή παρουσίαση, με ενσωμάτωση αρχαίων πηγών και παράλληλων μεταφράσεων.

---

1. Το γενικό πλαίσιο: Μύθος, παιδεία και αλήθεια στην Πλατωνική φιλοσοφία

Για τον Πλάτωνα, το θεμελιώδες ζήτημα δεν είναι αισθητικό αλλά οντολογικό και παιδαγωγικό. Η ποίηση, ως μίμηση, λειτουργεί ως φορέας αναπαραστάσεων που εγγράφονται μέσα στην ψυχή. Η ψυχή, ιδιαίτερα σε νεαρή ηλικία, είναι ευάλωτη στη δημιουργία εσφαλμένων δομών, οι οποίες αργότερα καθίστανται σχεδόν αναπόδραστες.

Ο ίδιος δηλώνει ήδη στο Βιβλίο Β’ της Πολιτείας:

«Οὐ γὰρ ἔστι λόγος ἐν παισὶν ἐγγεγραμμένος, ὅντινα οὐκ ἂν φυλάξειεν ἡ μνήμη.»
(Πολιτεία 377b)
= «Κανένας λόγος που χαράσσεται στις ψυχές των παιδιών δεν παύει να τους συνοδεύει με τη μνήμη.»

Άρα, η παιδεία πρέπει να βασίζεται στην αλήθεια, όχι στην πλάνη.

Γι’ αυτό ο Πλάτων θεωρεί επικίνδυνο το γεγονός ότι οι ποιητές, για χάρη της δραματικής έντασης, παρουσιάζουν τους θεούς με ανθρώπινα πάθη: μίσος, ζήλια, απάτη, μοιχεία, βία, δόλο. Όλες αυτές οι μορφές συμπεριφοράς, όταν αποδίδονται σε όντα θείας φύσεως, διαμορφώνουν την ψευδή ιδέα ότι το θείο είναι αλλόκοτο, ασταθές και ηθικά αμφίσημο.

---

2. Το κρίσιμο χωρίο 377e–378e: Η παραποίηση της θείας φύσης

Από όλα τα σημεία όπου ο Πλάτων ασκεί κριτική στους ποιητές, το σημαντικότερο είναι το εξής:

Αρχαίο κείμενο (Πολιτεία 377e):

«Ὅταν εἰκάζῃ τις κακῶς [οὐσίαν] τῷ λόγῳ, περὶ θεῶν τε καὶ ἡρώων οἷοί εἰσιν, ὥσπερ γραφεὺς μηδὲν ἐοικότα γράφων οἷς ἂν ὅμοια βουληθῇ γράψαι.»

Μετάφραση:

«Όταν κάποιος διαστρεβλώνει με τον λόγο την ουσία των θεών και των ηρώων, παρουσιάζοντάς τους διαφορετικούς από αυτό που πραγματικά είναι, μοιάζει με ζωγράφο που ζωγραφίζει εντελώς ανόμοια πράγματα από εκείνα που σκοπεύει να αποδώσει.»

Το χωρίο αυτό περιέχει τρία κεντρικά νοήματα:

1. Εἰκάζειν κακῶς: η ψευδής μίμηση, η παραπλανητική απεικόνιση.

2. Οὐσία θεῶν καὶ ἡρώων: η αληθινή φύση των θεών.

3. Ὥσπερ γραφεύς: ο παραλληλισμός της ποιητικής παραγωγής με τη ζωγραφική.

Η ουσία της κριτικής:
Ο ποιητής που περιγράφει λανθασμένα τους θεούς δεν είναι δημιουργός τέχνης, αλλά δημιουργός ψευδαπεικόνισης, μιας οντολογικά εσφαλμένης αναπαράστασης που παρασύρει τους ακροατές.

---

3. Η «θεία φύση» κατά τον Πλάτωνα: Απαρασάλευτη, αγνή, αγαθή

Σε πλήρη αντίθεση με τα ομηρικά έπη, όπου οι θεοί εμφανίζονται με ανθρώπινα πάθη, ο Πλάτων υποστηρίζει ότι το θείο έχει τις ακόλουθες ιδιότητες:

• Αγαθότητα: δεν προκαλεί κακό.

• Αμεταβλησία: δεν αλλάζει, δεν μεταμορφώνεται, δεν εξαπατά.

• Αλήθεια: δεν ψεύδεται.

• Απλότητα: δεν περιλαμβάνει αντιφάσεις.

Στο Βιβλίο Β’ της Πολιτείας, δηλώνει:

«Ὁ θεὸς ἁπλοῦς ἐστιν καὶ ἀληθής…»
(Πολιτεία 382e)
= «Ο θεός είναι απλός και αληθινός.»

Επομένως, όταν οι ποιητές παρουσιάζουν τον Δία να μεταμορφώνεται, την Αφροδίτη να επιδίδεται σε ερωτικά τεχνάσματα ή τον Ποσειδώνα να εκδικείται, ο Πλάτων θεωρεί ότι εξυφαίνουν ψεύδος. Οι μύθοι αυτοί οφείλονται στις ανάγκες της δραματοποίησης, όχι σε μεταφυσική αλήθεια.

Γι’ αυτό στο ίδιο σημείο ο Σωκράτης επισημαίνει:

«Οὔτε θεὸν εἶναι αἴτιον κακῶν»
(Πολιτεία 379b)
= «Ο θεός δεν μπορεί να είναι αίτιος κακών.»

Τέτοιες αφηγήσεις οδηγούν τους νέους σε σύγχυση:
Αν οι θεοί κάνουν κακό, γιατί να μην το κάνει και ο άνθρωπος;

---

4. Η πλατωνική αντιπαράθεση με την ομηρική παράδοση

Στην Ελλάδα του 5ου–4ου αιώνα π.Χ. τα ομηρικά έπη αποτελούσαν το θεμέλιο της εκπαίδευσης. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια διδάσκονταν παντού. Ο Πλάτων γνωρίζει πολύ καλά ότι προσβάλλει ένα πολιτισμικό σύμβολο.

Τι τον ενοχλεί στον Όμηρο;

• Οι θεοί γελούν σαρκαστικά (Πολιτεία 388e).

• Λένε ψέματα (Πολιτεία 383a).

• Προκαλούν μίση και διαμάχες (Πολιτεία 378c).

• Εξαπατούν θνητούς και μεταξύ τους (Πολιτεία 383b).

Παράθεμα:

«Οὐδὲ θεοὶ μεταβαλλόμενοι ἀπατῶσιν ἡμᾶς»
(Πολιτεία 381c)
= «Οι θεοί δεν μεταμορφώνονται για να μας εξαπατήσουν.»

Αυτό έρχεται σε ευθεία αντίθεση με την ιστορία της μεταμόρφωσης του Δία σε ταύρο, κύκνο, χρυσή βροχή κ.λπ.

Ο Πλάτων επιμένει ότι τέτοιες αφηγήσεις είναι παιδαγωγικά επικίνδυνες:

«Οἱ νέοι οὐκ ἂν δέξαιντο τὰ ἀληθῆ εἰ ἐξ ἀρχῆς ἀκούοιντο ψεύδη.»
(Πολιτεία 389b)
= «Οι νέοι δεν θα δεχθούν την αλήθεια, εάν από την αρχή τρέφονται με ψεύδη.»

---

5. Το επιχείρημα από τη μίμηση: Ποίηση ως κατώτερη μορφή γνώσης

Στο Βιβλίο Ι της Πολιτείας και κυρίως στα Βιβλία Χ, ο Πλάτων επιτίθεται στην τέχνη ως μιμητική:

«Ἡ μίμησις τρίτον ἄν ποτε ἀπὸ τῆς ἀληθείας εἴη.»
(Πολιτεία 597b)
= «Η μίμηση απέχει τρίτον από την αλήθεια.»

Συνεπώς, η ποίηση δεν αποτυπώνει την αλήθεια αλλά τις σκιές της αλήθειας. Το πρόβλημα γίνεται μεγαλύτερο όταν η μίμηση αφορά το θείο: μια παραμορφωμένη εικόνα μετατρέπεται σε δογματική ψευδογνωσία.

Ο Πλάτων γράφει:

«Ὁ ποιητὴς οὐκ ἐπίσταται ἃ ποιεῖ, ἀλλὰ φαντάζεται.»
(Ίων 532c)
= «Ο ποιητής δεν γνωρίζει πραγματικά αυτά που δημιουργεί, αλλά φαντάζεται.»

Η έλλειψη γνώσης καθιστά την ποιητική παραγωγή επικίνδυνη, διότι ένα πλήθος ανθρώπων επηρεάζεται από δημιουργούς που δεν έχουν συνείδηση του ψυχικού και παιδευτικού αποτελέσματος του έργου τους.

---

6. Η θεία μανία στον Φαίδρο: μια σημαντική διαφοροποίηση

Παρά τη σκληρή κριτική του, ο Πλάτων αναγνωρίζει ότι η ποίηση μπορεί να έχει και θετική δύναμη, εφόσον δεν είναι προϊόν τεχνικής αλλά θείας μανίας.

Στον Φαίδρο (245a), διαβάζουμε:

«Πᾶσα μανία θεία κρείττων ἐστὶν ἢ σωφροσύνη ἀνθρωπίνη.»
= «Κάθε θεία μανία είναι ανώτερη από την ανθρώπινη σωφροσύνη.»

Και επίσης:

«Ἔστι γάρ τις μανία καὶ ποιητική.»
(Φαίδρος 245a)
= «Υπάρχει και μια ποιητική μανία.»

Η ποίηση, όταν προέρχεται από θεία έμπνευση, μπορεί να λειτουργήσει ανυψωτικά. Όμως ο Πλάτων δηλώνει πως η ποιητική μανία δεν ισοδυναμεί με γνώση:

«Οἱ ποιηταὶ οὐκ ἔχουσιν ἐπιστήμην, ἀλλ᾽ ἐνθουσιάζουσιν.»
(Ίων 533e)
= «Οι ποιητές δεν κατέχουν επιστήμη αλλά ενθουσιάζονται.»

Η μανία είναι θεϊκή, αλλά η έλλειψη γνώσης δεν μπορεί να αποτελέσει βάση παιδείας μιας πολιτείας.

---

7. Οι Νόμοι: η ωρίμανση της κριτικής

Στους Νόμους, ίσως το τελευταίο και πιο ώριμο έργο του Πλάτωνα, η κριτική προς την ποίηση συνδέεται με τη νομιμότητα και την κοινωνική συνοχή.

«Οὐδὲν παιδευτικώτερον μουσικῆς, ὅταν ἡ τάξις αὐτῆς ᾖ ὀρθή.»
(Νόμοι 660e)
= «Τίποτε δεν είναι πιο παιδευτικό από τη μουσική, όταν η τάξη της είναι ορθή.»

Αλλά, αν είναι άτακτη:

«Διαφθείρει καὶ τὰς ψυχὰς καὶ τοὺς νόμους.»
(Νόμοι 660e)
= «Διαφθείρει τόσο τις ψυχές όσο και τους νόμους.»

Για τον Πλάτωνα, η ποίηση στην ιδανική πολιτεία πρέπει:

1. Να υπηρετεί το κοινό καλό.

2. Να συνάδει με την αλήθεια για τους θεούς.

3. Να μη διδάσκει ψευδείς ή αποσταθεροποιητικές αξίες.

---

8. Παιδαγωγική διάσταση: Πώς η ποίηση διαμορφώνει την ψυχή;

Για τον Πλάτωνα, η ψυχή αποτελείται από τρία μέρη:

1. Λογιστικό

2. Θυμοειδές

3. Επιθυμητικό

Η ποίηση δρα κυρίως στα κατώτερα δύο, δηλαδή:

• στη συγκινησιακή σφαίρα,

• στα πάθη,

• στις επιθυμίες.

Παράθεμα από την Πολιτεία (605a–b):

«Τὰ πάθη ἐκείνων ἃ μιμοῦνται οἱ ποιηταί, τούτοις τρέφονται καὶ ἰσχυροῦνται ἐν ἡμῖν.»
= «Τα πάθη που μιμούνται οι ποιητές, αυτά τρέφονται και δυναμώνουν μέσα μας.»

Η ποίηση, επομένως, δεν απλώς περιγράφει τα πάθη — τα καλλιεργεί.

---

9. Η τελική λογοκρισία: Η απέλαση των ποιητών από την ιδανική πόλη

Στο Βιβλίο Χ της Πολιτείας, ο Πλάτων φτάνει στην ακραία διατύπωση:

«Οὐ χρεία ποιητῶν ἐστὶν ἐν ἡμῖν.»
(Πολιτεία 607a)
= «Δεν έχουμε ανάγκη τους ποιητές στην πόλη μας.»

Και:

«Πρὶν ἂν ἀποδεικνύωσιν ὡς ὠφελοῦσιν τὴν πόλιν.»
(Πολιτεία 607a–b)
= «Μέχρι να αποδείξουν ότι ωφελούν την πόλη.»

Ο Πλάτων δεν μισεί την ποίηση· μισεί την επισφαλή δύναμή της. Αν η ποίηση δεν μπορεί να υπηρετήσει την αλήθεια και την αρετή, τότε οφείλει να υποχωρήσει.

---

10. Η σύγχρονη φιλοσοφική κριτική της πλατωνικής στάσης

Ο Αριστοτέλης

Απάντησε άμεσα στον δάσκαλό του:
Η ποίηση δεν μιμείται απλώς, αλλά καθολικεύει∙ αποκαλύπτει καθολικές αλήθειες μέσω της κάθαρσης (Ποιητική 1449b).

Οι Ρομαντικοί

Είδαν την ποίηση ως υπέρτατη μορφή πνευματικής έκφρασης∙ ο Πλάτων θεωρήθηκε δεσμευτικός.

Οι νεότεροι αναλυτικοί φιλόσοφοι

Εστίασαν στην πλατωνική απαισιοδοξία απέναντι στη δύναμη του φαντασιακού.

Η πολιτική θεωρία

Πολλοί θεωρούν την πλατωνική λογοκρισία ως πρόδρομο αυταρχικών μοντέλων (Popper, The Open Society and Its Enemies).

Ωστόσο, η πλατωνική στάση μπορεί να ιδωθεί και ως:

• πρώιμη μορφή πολιτισμικής ηθικής,

• αντίσταση στην παραπληροφόρηση,

• απαίτηση για υπεύθυνη διαχείριση των αφηγήσεων σε μια πρώιμη δημοκρατική κοινωνία.

---

11. Συμπέρασμα: Γιατί η πλατωνική κριτική παραμένει επίκαιρη

Η πλατωνική κριτική της ποίησης αγγίζει θεμελιώδη ζητήματα:

• Πώς οι αφηγήσεις διαμορφώνουν την ψυχή;

• Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στην αλήθεια και τη φαντασία;

• Ποιοι πρέπει να καθοδηγούν την παιδεία;

• Πόσο ισχυρή είναι η επίδραση ενός αφηγήματος στην ηθική του ανθρώπου;

Η θέση του Πλάτωνα είναι σαφής:

1. Το θείο δεν μπορεί να παρουσιάζεται ψευδώς.

2. Η παιδεία δεν πρέπει να βασίζεται σε παραμορφωμένες εικόνες.

3. Η ποίηση πρέπει να υπηρετεί την αλήθεια και την αρετή.

Το χωρίο 377e, με τον παρομοιασμό του ποιητή προς έναν ζωγράφο που αποτυγχάνει να αποδώσει το πραγματικό σχήμα των θεών, δείχνει ότι για τον Πλάτωνα η τέχνη δεν είναι απλώς παιχνίδι: είναι ερμηνεία της πραγματικότητας και άρα συνιστά πράξη ευθύνης.

Ανεξαρτήτως αν συμφωνούμε ή όχι, η πλατωνική ανάλυση μας υποχρεώνει να αναστοχαστούμε βαθιά πάνω στη σχέση μας με τις εικόνες, τα σύμβολα και τους μύθους — τόσο στην κλασική Ελλάδα όσο και στον σύγχρονο κόσμο των μέσων μαζικής επιρροής.

Ακαδημαϊκή Βιβλιογραφία

---

1. Πρωτογενείς Πηγές – Πλάτων

Plato. Republic. Ed. and trans. C. D. C. Reeve. Indianapolis: Hackett Publishing, 2004.

Πλάτων. Πολιτεία. Μετάφραση Ν. Σκουτερόπουλος. Αθήνα: Πόλις, 2002.

Plato. Republic. Books I–X. Ed. J. Adam. Cambridge: Cambridge University Press, 1902.

Plato. Ion. Trans. Paul Woodruff. In Plato: Complete Works. Ed. J. Cooper. Indianapolis: Hackett Publishing, 1997.

Πλάτων. Ίων. Μετάφραση Ι. Συκουτρής. Αθήνα: Φιλολογική Βιβλιοθήκη, 1938.

Plato. Phaedrus. Trans. Alexander Nehamas & Paul Woodruff. Indianapolis: Hackett Publishing, 1995.

Πλάτων. Φαίδρος. Μετάφραση Κ. Καστοριάδη. Αθήνα: Ύψιλον, 1992.

Plato. Laws. Trans. T. J. Saunders. London: Penguin, 1970.

Πλάτων. Νόμοι. Μετάφραση Γ. Κάλφας. Αθήνα: Πόλις, 2013.

---

2. Δευτερογενείς Μελέτες για Πλάτωνα, Ποίηση και Παιδεία

Annas, Julia. An Introduction to Plato’s Republic. Oxford: Clarendon Press, 1981.

Bloom, Allan. The Republic of Plato. New York: Basic Books, 1968. (Εισαγωγή και σχόλια για την κριτική της ποίησης).

Hall, Edith & Wrigley, A. D. Performance and Greek Thought: Theories of Mimesis and Identity. London: Routledge, 2000.

Halliwell, Stephen. The Aesthetics of Mimesis: Ancient Texts and Modern Problems. Princeton: Princeton University Press, 2002. (Ουσιώδες έργο για τη μίμηση).

Halliwell, Stephen. “Plato and Aristotle on the Limits of Mimesis.” Classical Quarterly 1989.

Nightingale, Andrea. Genres in Dialogue: Plato and the Construct of Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press, 1995.

Lear, Gabriel Richardson. Happy Lives and the Highest Good. Princeton: Princeton University Press, 2004. (Αναλύει την έννοια της ψυχής και της παιδείας).

Boardman, Jonathan. The Ancient Greeks and Their Gods. London: Thames & Hudson, 1988. (Για την ομηρική εικόνα των θεών).

---

3. Μελέτες για την Πλατωνική Παιδεία και το Θείο

Dixsaut, Monique. Platon et la Question de l’Art. Paris: Vrin, 2013.

Guthrie, W. K. C. A History of Greek Philosophy. Volume IV: Plato, the Man and His Dialogues. Cambridge: Cambridge University Press, 1975.

Reeve, C. D. C. Philosopher-Kings: The Argument of Plato’s Republic. Princeton: Princeton University Press, 1988.

Kahn, Charles. Plato and the Socratic Dialogue. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.

Santayana, George. Interpretations of Poetry and Religion. New York: Scribner’s, 1900. (Κλασική ανάλυση για την πλατωνική καχυποψία απέναντι στη μυθοποιία).

---

4. Ειδικές μελέτες για τον Πλάτωνα και την Ποίηση

Ford, Andrew. The Origins of Criticism: Literary Culture and Poetic Theory in Classical Greece. Princeton: Princeton University Press, 2002.

Murray, Penelope. “Poetic Inspiration in Early Greece.” Journal of Hellenic Studies 1981.

Nehamas, Alexander. Virtues of Authenticity: Essays on Plato and Socrates. Princeton: Princeton University Press, 1999. (Περιλαμβάνει σημαντικό κεφάλαιο για την πλατωνική μορφή της αλήθειας).

Tate, J. “Plato and Imitation.” Classical Quarterly 1928.

Ferrari, G. R. F. City and Soul in Plato’s Republic. Chicago: University of Chicago Press, 2005.

---

5. Σύγχρονη Κριτική της Πλατωνικής Λογοκρισίας και της Πολιτικής Θεωρίας

Popper, Karl. The Open Society and Its Enemies: Volume I – The Spell of Plato. London: Routledge, 1945.

Nussbaum, Martha. The Fragility of Goodness. Cambridge: Cambridge University Press, 1986. (Κριτική του πλατωνικού περιορισμού της τέχνης και του πάθους).

Saxonhouse, Arlene. Fear of Diversity: The Birth of Political Science in Ancient Greek Thought. Chicago: University of Chicago Press, 1992.

Ober, Josiah. Political Dissent in Democratic Athens. Princeton: Princeton University Press, 1998.

---

6. Βιβλιογραφία περί Ομηρικής Θρησκείας και Μύθου (Σχετική με το πλατωνικό επιχείρημα)

Burkert, Walter. Greek Religion. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1985.

Dodds, E. R. The Greeks and the Irrational. Berkeley: University of California Press, 1951.

Griffin, Jasper. Homer on Life and Death. Oxford: Clarendon Press, 1980.

Vernant, Jean-Pierre & Vidal-Naquet, Pierre. Myth and Tragedy in Ancient Greece. New York: Zone Books, 1988.