Εισαγωγή: Η Παναγία του Φωτός και όχι του Φόβου
Ο Οδυσσέας Ελύτης δεν υπήρξε ποτέ θεολόγος με την εκκλησιαστική έννοια. Ήταν θεολόγος του Φωτός.
Για εκείνον, η θεότητα δεν κατοικούσε σε ναούς ή σε βιβλία, αλλά στο ελληνικό φως, στη θάλασσα, στα νησιά, στα μάτια των ανθρώπων που αγαπούν.
Όταν μιλούσε για την Παναγία, δεν αναφερόταν σε ένα δόγμα πίστης, αλλά σε μια ζώσα αρχή του κόσμου — σε μια παρουσία μητρική που γεννά και αγιάζει τη δημιουργία.
Γι’ αυτό και η φράση του — «Η Παναγία δεν είναι δόγμα· είναι η Μάνα του Φωτός» — δεν είναι απλώς ποιητική· είναι κοσμολογική.
Είναι η συμπύκνωση μιας ελληνικής θεολογίας που βλέπει το Θείο όχι ως εξουσία, αλλά ως γέννηση· όχι ως νόμο, αλλά ως Φως που αναβλύζει μέσα στην Ύλη.
Η Μητέρα του Φωτός ως Κοσμική Αρχή
Για τον Ελύτη, η Παναγία είναι η αιώνια Μήτρα της Δημιουργίας, η πηγή κάθε καθαρότητας και κάθε ελπίδας.
Δεν είναι πρόσωπο περιορισμένο στο ιστορικό πλαίσιο του Ευαγγελίου· είναι το Αιώνιο Θηλυκό που λέει «Γένοιτό μοι» στην ύπαρξη.
Αυτό το «Γένοιτό μοι» — η συγκατάθεση της Παναγίας στον Ευαγγελισμό — είναι για τον ποιητή το ιερότερο μυστήριο της δημιουργίας:
η στιγμή που η ύλη ανοίγεται στο πνεύμα,
που ο κόσμος αποδέχεται το Θείο,
που το φως περνά μέσα από το σώμα για να γίνει ζωή.
Η Παναγία, επομένως, είναι η μητέρα όλων των φώτων — όχι μόνο του Χριστού, αλλά κάθε φωτισμού που γεννιέται στην ψυχή.
Είναι η κοσμική μήτρα όπου το φως γίνεται μορφή,
η σιωπηλή αποδοχή που κάνει τον κόσμο ιερό.
Ο Ελύτης και η Ελληνορθόδοξη Μυσταγωγία
Ο Ελύτης υπήρξε βαθειά ορθόδοξος — αλλά με τον τρόπο της ελληνικής ψυχής, όχι της θεολογικής αυστηρότητας.
Για εκείνον, η Ορθοδοξία δεν ήταν σύστημα δογμάτων, αλλά η συνέχιση της αρχαίας λατρείας του Φωτός: του Απόλλωνα, του Ήλιου, του Πνεύματος που φωτίζει τα πάντα.
Στο ποίημά του Άξιον Εστί, η Παναγία εμφανίζεται ως Παναγιά η Χαρακιά, Παναγιά η Θαλασσινή, Παναγιά η Φανερωμένη — πρόσωπα του φωτός που απλώνεται παντού, μέσα και έξω από τον άνθρωπο.
Η Παναγία του Ελύτη δεν είναι η μακρινή, απρόσιτη βασίλισσα του ουρανού,
αλλά η ζεστή παρουσία του φωτός πάνω στο νερό,
η θάλασσα που κρατά τον ουρανό μέσα της.
Είναι το βλέμμα της Μάνας που δεν κρίνει, δεν καταδικάζει, αλλά φωτίζει.
Και έτσι, η λατρεία μετατρέπεται σε φως, όχι σε φόβο.
Η Παναγία και η Σοφία: Το Θηλυκό του Θεού
Ο Ελύτης βλέπει στην Παναγία την προσωποποίηση της Θείας Σοφίας — της Σοφίας που προϋπήρχε του κόσμου και «έπαιζε ενώπιον του Θεού». Όπως στους Έλληνες η Αθηνά ήταν η θεά της σοφίας, της διαύγειας και του φωτός, έτσι και στην Ορθόδοξη μυσταγωγία η Παναγία γίνεται η νέα Αθηνά, η νέα Σοφία που ενώνει τον Ουρανό με τη Γη.
Γι’ αυτό η Παναγία δεν είναι δόγμα:
είναι η ζώσα όψη του Θεού μέσα στην ύλη,
η ενέργεια του Πνεύματος που καθαγιάζει το ανθρώπινο.
Είναι το πρόσωπο της Θεότητας που δεν φοβίζει, αλλά τρέφει·
που δεν απαιτεί, αλλά χαρίζει.
Η Ελλάδα ως μήτρα της Θεοτόκου
Για τον Ελύτη, η Ελλάδα ολόκληρη είναι μια Παναγία:
μια χώρα που γεννά το φως,
μια μήτρα του πνευματικού ήλιου.
Το Αιγαίο γίνεται το υδάτινο σώμα της Παναγίας,
και κάθε αυγή, μια μικρή Ανάσταση του Χριστού μέσα στο φως.
Η Παναγία είναι λοιπόν το αρχέτυπο της ελληνικής ψυχής:
η ψυχή που λέει «ναι» στο θαύμα,
που ενώνει το πνεύμα με το σώμα,
που βλέπει το Θείο μέσα στα καθημερινά.
Είναι η μητρική ενέργεια του ελληνισμού — εκεί όπου η ποίηση συναντά τη θεολογία και η ομορφιά γίνεται μορφή λατρείας.
Επίλογος: Η Παναγία ως Μυστήριο του Ανθρώπου
Η φράση «Η Παναγία δεν είναι δόγμα· είναι η Μάνα του Φωτός»
είναι, τελικά, ένα μυσταγωγικό κάλεσμα:
να δούμε τον Θεό όχι ως κάτι έξω από εμάς,
αλλά ως φως που γεννιέται εντός μας,
κάθε φορά που ανοίγουμε την καρδιά στην Αγάπη.
Η Παναγία, όπως την είδε ο Ελύτης,
είναι η ίδια η δυνατότητα του ανθρώπου να γίνει καθαρός καθρέφτης του Θείου.
Και τότε — λέει ο ποιητής —
«μέσα απ’ τη Μάνα του Φωτός, ο κόσμος δεν είναι πια τραγωδία,
αλλά ύμνος που αρχίζει με τη λέξη Φως.»
